تله بی ارزشی یا تله نقص چیست؟

• تله بی ارزشی چیست؟
• مهر طلب کیست؟
• طرحواره نقص و شرم یعنی چه؟

انتخاب دوستانی انتقادگر و طرد کننده، حساسیت بیش از حد نسبت به انتقاد، سرزنش، مقایسه های نابجای خود با دیگران، احساس ناامنی در حضور دیگران، احساس شرمندگی در ارتباط با جنبه های مهم درونی و بیرونی شخصیت از جمله ویژگی های معمول یک فردی است که به تله نقص و شرم یا تله بی ارزشی مبتلا می‌باشد.
بیمارانی که چنین طرحواره ای دارند معتقدند افرادی ناقص، معیوب، حقیر و بی ارزش هستند. در مورد وجودشان در جمع احساس شرمندگی می کنند، می توان گفت تمام ویژگی های شخصیتی خود را با دید منفی ارزیابی می کنند. گاهی از اوقات نسبت به کارهایی که انجام می‌دهند سخت احساس بی کفایتی می کنند اما مسئله مهمتر این است که آنها چنین احساسی را همیشه و در همه اوقات دارند.

آنها از برقراری رابطه با دیگران ترس اجتناب ناپذیری دارند از اینکه نقص هایشان ناگهان برملا شود، مردم نقص های آنها را ببینند و این حادثه باعث شرمندگی آنها شود. رفتارهای معمول این بیماران عبارت است از ناارزنده سازی خودشان و اجازه دادن به دیگران برای ناارزنده سازی آنها. این بیماران ممکن است به راحتی به دیگران اجازه دهند با آنها بدرفتاری کنند یا حتی به آنها توهین کنند. آنها اغلب به انتقاد یا طرد حساسیت زیادی نشان می دهند. احساس می‌کنند به خاطر مشکلات و نواقصشان لیاقت صمیمی شدن با دیگران را ندارند. تمایل زیادی به مقایسه خودشان با دیگران دارند. آنها در کنار دیگران احساس ناامنی می کنند.به ویژه در ارتباط با افرادی که به خیال آنها آدمهای بی عیب و نقصی هستند و ممکن است نقص هایشان را ببینند.

ممکن است در مواردی حسود و رقابت طلب باشند. به ویژه در حوزه هایی که احساس نقص می کنند. اغلب برای زندگی مشترک همسری عیب‌جو و انتقادگر انتخاب می کنند و حتی ممکن است از افرادی که آنها را دوست دارند یا به رابطه با آنها تمایل دارند انتقاد کنند.
بسیاری از ویژگیهای بیماران خودشیفته مانند خود بزرگ بینی و افراد کمال گرا که دارای معیارهای سرسختانه هستند می تواند نمای دیگری از طرحواره نقص و شرم باشد. چنین ویژگی در بسیاری از بیماران به عنوان جبران افراطی احساس نقص و شرم زیربنایی آنان عمل می کند. این بیماران به دلیل اینکه ممکن است دیگران نقص های آنها را ببینند از روابط صمیمی و موقعیت‌های اجتماعی کناره‌گیری میکنند. این طرحواره می‌تواند به سوء مصرف مواد، دوری گزینی، اختلال خوردن و مشکلات جدی دیگری منتهی شود.

افرادی که دارای تله نقص و شرم هستند باورهایی دارند مبنی بر اینکه در مهمترین جنبه های شخصیت شان ناقص، نامطلوب، حقیر و بی اعتبار می باشند. یا اینکه در نظر افراد مهم زندگیشان فردی منفور به حساب می آیند. همچنین شامل حساسیت بیش از حد به انتقاد، طرد، سرزنش، کمرویی، مقایسه های نابجا، احساس ناامنی در حضور دیگران ،شرمندگی در ارتباط با عیب و نقص های محسوس می‌باشد. این نقاط ضعف ممکن است خصوصی مانند تکانه های خشم، تمایلات جنسی غیر قابل پذیرش، خودخواهی یا عمومی باشد  مانند ظاهر جسمی نامطلوب و مشکلات اجتماعی.
 مثلاً اگر شما تله نقص و شرم دارید احتمالا به این نتیجه می رسید که ذاتا معیوب و نالایق هستید در حالی که این باور توسط دیگران در کودکی و نوجوانی به شما تحمیل شده و شما اکنون به واسطه تکرار باورهای ناکارآمدی مرکزی خود این باور های ایجاد تله را تقویت نموده اید.
 به این توجه کنید که تاکنون چگونه تله های خود را با باورهایی که داشته‌اید تایید و تکرار کرده اید و آنها را به رسمیت شناخته اید .
هرچه تله را بیشتر به بخش هوشیار تان بیاورید بهتر می توانید آن را کنترل کنید . دنبال یافتن نقاط قوتی باشید که بر خلاف تله های شما عمل می‌کند .ممکن است نتوانید شواهدی که بر خلاف تله های  شماست را پیدا کنید یا اصلا  شواهد خاص قابل توجهی که تله های  شما را رد کند در زندگی شما وجود نداشته باشد. پس بهتر است روی نقاط قوت به توانمندی‌هایی تمرکز کنید که با آن می توانید تله های خود را بهبود ببخشید .
مثلاً اگر تله نقص و شرم دارید روی مهارت‌هایی کار کنید که شما را توانمندتر و مستقل تر می کند. مثلاً گاهی اوقات یادگیری یک مهارت شغلی مثل کامپیوتر باعث می‌شود همکاران یا مافوق  شما بیشتر به شما توجه کنند و شما را کارآمدتر بدانند .
شواهدی که تله های ی شما را رد می‌کنند بنویسید. استدلال‌هایی که با آنها شواهد تایید کننده تله های خود را زیر سوال می‌برید و همچنین قابلیت ها و توانمندی هایی که با آنها در جهت بهبود تله های خود عمل می کنید را در برگه‌هایی بنویسید و همیشه همراه خود داشته باشید و هر زمان تله های شما در حال فعال شدن بود آنها را مطالعه کنید.
 در وقت فعال شدن تله ها در شما هیجانات منفی مثل ترس، خشم، شرم ، افسردگی و غیره به وجود می‌آید. ممکن است طی کردن مراحل عبور از تله ها و حل و فصل نمودن آن ها برای شما کمی سخت و تخصصی باشد پس بهتر است حتماً در این زمینه از یک درمانگری که دوره های لازم طرحواره درمانی را گذرانده کمک حرفه ای دریافت کنید و در جلسات طرحواره درمانی در شمال تهران شرکت کنید.

اهداف درمان

هدف اصلی درمان افزایش احساس ارزشمندی این بیماران است. بیمارانی که طرحواره آنها بهبود پیدا کرده معتقدند ارزش دریافت عشق و احترام از اطرافیان را دارند. بیماران در صورت بهبود طرحواره نقص و شرم احساس می کنند چنین طرحواره ای اشتباه بوده و آنها واقعاً واجد ویژگی های یک فرد ناقص نیستند و محدودیت هایشان در نظر آنها اهمیت کمتری پیدا می کند. به دنبال درمان می‌توانند نقص های خود را اصلاح کنند و اگر چنین کاری را انجام ندهند و به دنبال برطرف نمودن نقص های خود هم نباشند هیچگاه ارزش خود را به عنوان یک انسان انکار نمی کنند. آنها معتقدند که طبیعت بشر حکم میکند ناکامل و ناقص باشند، اما با این وجود می توانند دوست داشتنی و پذیرفتنی نیز باشند و دیگران را دوست داشته باشند.
وقتی دیگران به آنها توجه می‌کنند کمتر احساس کمبود می‌کنند. در واقع با دید کمتر قضاوت گرایانه و بیشتر پذیرش خود در جمع حاضر می شوند. با تمایل بیشتری برای صحبت در جمع حاضر می شوند.سعی نمی کنند بسیاری از جنبه های شخصیت خود را پنهان کنند. تعریف های دیگران را راحت تر می پذیرند و به دیگران اجازه نمی دهند با آنها بدرفتاری کنند. در انتخاب همسر بیشتر دقت می‌کنند و کسی را انتخاب می‌کنند که آنها را دوست داشته باشد و با ایشان به درستی رفتار کنند.

راهبردهای مهم درمانی

در خصوص این طرحواره، رابطه ای درمانی با درمانگر محور اصلی درمان قرار می گیرد. اگر درمانگر درباره نقص ادراک شده بیمار اطلاعاتی به دست آورد و در عین حال بتواند او را دوست داشته باشد و از او حمایت کند بیمار احساس ارزشمندی بسیار بیشتری را به دست خواهد آورد. نکته مهم آن است که نکات مثبت هر چند جزئی در رفتار بیمار را ببیند و آن را مورد تایید و تاکید قرار دهد. خصوصیات مثبت بیمار را به او یادآوری نماید.

راهبردهای شناختی در طرحواره درمانی

هدف راهبردهای شناختی این است که دیدگاه بیمار در مورد خودش تغییر کند. زیرا چنین فردی معتقد است انسان بی ارزش و نالایقی است. در طول درمان بیماران شواهد تایید کننده و رد کننده طرحواره نقص و شرم را بیان می کنند. بین طرحواره اصلی و جنبه سالم که احساس ارزشمندی خوبی برای آنها به ارمغان می آورد گفتگویی برقرار نمایند. پیرو تکنیک های تخصصی شناختی در طرحواره درمانی آنها یاد می‌گیرند توانمندی های خود را پررنگ‌تر جلوه دهند و به نقص هایشان کمتر اهمیت دهند. آنها سعی می‌کنند به جای اینکه خودشان را به عنوان موجوداتی ذاتا ناقص بنگرند، نقص های خود را در قالب رفتارهای یاد گرفته شده در دوران کودکی نگاه کنند. این نکته حائز اهمیت درمانی بسیار زیادی است که خودشان را ثمره ی زندگی با والدین انتقادگر، سرزنشگر و مقایسه گر بدانند .
بیشتر افرادی که از این طرحواره رنج می برند واقعا نقصهای مهمی ندارند بلکه زیر نظر والدین بینهایت طرد کننده، انتقادگر و عیب‌جو بزرگ شده اند. تکنیک های شناختی به بیمار کمک می کند تا احساسات نقص و شرم را به زندگی با افراد مهمی که بیش از حد انتقادگر بودند، اسناد بدهد. تهیه فهرستی از کیفیت ها و ویژگی های عالی بیمار و نوشتن آنها بر روی کارتهای آموزشی می‌تواند مفید و گره گشا باشد.

راهبرد های تجربی

در تکنیک های درمانی تجربی، بیماران باید از طریق برقراری گفتگو و تصویر سازی ذهنی ،خشم خود را نسبت به والدین انتقاد گرشان بیان کنند. سرانجام بیماران می توانند این نقش را برای خودشان ایفا کنند. آنها در تصویر ذهنی خود به عنوان یک بزرگسال سالم عمل می‌کنند که در برابر والدین انتقادگر می ایستد و کودک طرد شده و آسیب دیده را مورد حمایت قرار می دهد‌.

راهبردهای رفتاری

راهبردهای رفتاری به ویژه رویاروسازی همدلانه برای بیمارانی که از سبک مقابله ای ناسالم مثل اجتناب استفاده می کنند بسیار از ارزش والایی برخوردار است. اگر این بیماران همواره از برقراری روابط صمیمانه اجتناب کنند احساس نقص آنها بدون تغییر باقی می ماند. بیماران تشویق می شوند به موقعیت های اجتماعی وارد شوند که می تواند زندگی آنها را ارتقا ببخشد. علاوه بر این راهبردهای رفتاری می تواند به بیماران کمک کند که در اصلاح برخی از نقص های رفتاری شان مثل کاهش وزن، بهبود سبک لباس پوشیدن، یادگیری مهارت های اجتماعی موثر باشد.

چنین بیمارانی تلاش می‌کنند تا افرادی را در زندگی خود برای دوستی و روابط صمیمانه انتخاب کنند که افرادی حمایتگر هستند. علاوه بر این بیماران از طریق تکنیک های رفتاری یاد میگیرند نسبت به انتقاد واکنش افراطی نشان ندهند و انتقاد سازنده را بپذیرند و سعی کنند رفتار خود را تغییر دهند. اگر انتقاد نادرست بود دیدگاه خود را به فرد انتقاد کننده بیان کنند و بگویند انتقاد شان قابل قبول نیست. آنها یاد می‌گیرند که در برخورد با افراد سودجو محدودیت‌هایی را در نظر بگیرند بدرفتاری های آنها را تحمل نکنند. همچنین سعی می‌کنند در ارتباط با افراد مهم زندگی که قابل اعتمادند بیشتر خودافشایی کنند . هرچه بیشتر خودشان را بپذیرند بیشتر می توانند بر این طرحواره غلبه کنند.

نکته مهم این است که درمانگر باید دیدگاهی پذیرشی و غیر قضاوتمندانه در خصوص بیمارانی که این طرحواره را دارا هستند اتخاذ کند. خیلی مهم است که درمانگر به عنوان یک انسان کامل و بی عیب و نقص جلوه نکند. درمانگر نیز مانند هر انسان دیگری اشتباه می کند و نقص هایش را می پذیرد.

مشکلات ویژه در طول درمان

اکثر بیمارانی که چنین طرحواره ای دارند از وجود آنها ناآگاهند. به جای احساس درد و رنج حاصل از این طرحواره در اجتناب، فرار یا جبران افراطی آن به سر می برند.
بیماران مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته نمونه بارز کسانی هستند که به احتمال زیاد طرحواره نقص و شرم را دارند. بیماران خودشیفته اغلب علاقمندند که به جای اینکه برای تغییر خودشان تلاش کنند با دیگران رقابت می کنند ،آنها را دست کم میگیرند و به نوعی طرحواره نقص و شرم موجود در لایه های زیرین شخصیت خود را با حمله و انتقاد از دیگران ،جبران افراطی میکنند.
بیمارانی که طرحواره نقص و شرم دارند در طول درمان ممکن است اطلاعات درباره خودشان بروز ندهند. زیرا از این کار خجالت میکشند و نگران ارزیابی و قضاوت درمانگر نسبت به خود می باشند. زمان زیادی طول می‌کشد تا این بیماران در طول درمان و بعد از دریافت حمایت های لازم اعتماد کنند و خاطرات ،تمایلات و احساسات خود را با درمانگر در میان بگذارند. تغییر این طرحواره مشکل است. هر چه انتقاد و طرد والدین در اوایل دوران کودکی شدیدتر صورت گرفته باشد بهبود آن با مشکل بیشتری روبرو خواهد شد.
از طرفی در بعضی از موارد متاسفانه والدین انتقادگر با فرایند درمان همکاری لازم را نمی کنند و کلیه دستاوردهای درمانی فرزند خود را با ناارزنده سازی بی اهمیت جلوه می دهند که این امر خود فرایند درمان را با مشکل مواجه میسازد.