مراحل و چگونگی اجرای مشاوره طلاق
عنوان خانواده های تک والد، برای شکل های مختلفی از خانواده به کار برده می شود. خانواده هایی که در نتیجه طلاق، مرگ، ترک یکی از والدین به وجود می آیند به این نام خوانده می شوند. همه این خانواده ها در یک ویژگی مشترک هستند و آن اینکه یک والد یعنی تنها یک نفر مسئولیت مراقبت از خود و فرزند یا فرزندان را تقبل می‌کند. خانواده های تک والد از لحاظ پویایی های روانشناختی با یکدیگر متفاوت هستند. تفاوت خانواده های تک والد به تعداد افراد، پیشینه و منبع درآمد آنها بستگی دارد.
در سال های اخیر تعداد خانواده های تک والد افزایش چشمگیری داشته است. از لحاظ تاریخچه اکثر خانواده های تک والد به علت طلاق و یا جدایی یکی از زوجین به وجود آمده است. درصد خانواده های تک والد حاصل از طلاق نسبت به سایر انواع خانواده های تک والدی افزایش چشمگیری پیدا کرده است.
نقاط قوت و ضعف خانواده های تک والد حاصل از طلاق
محرک های تنش زا و نقاط قوت مشترک در انواع خانواده های تک والد از جمله موضوعاتی است که در جلسات مشاوره طلاق همواره مورد بحث قرار میگیرد. خانواده های تک والد حاصل طلاق گونه های بسیار متفاوتی دارند و احتمال دارد برنامه ریزی شده و یا برنامه ریزی نشده باشند. روند شکل گیری خانواده های تک والد در همه موارد یکسان است و دارای مراحل مشخص و معینی میباشد.
خانواده تک والدی حاصل از طلاق
در خانواده های تک والدی حاصل از طلاق به غیر از برخی تمهیداتی که بر اساس آنها پدر و مادر میتواند حضانت مشترک را به عهده بگیرند باید به دو نکته مهم نیز توجه نمود.
۱) والد قیم و تعاملات با همسر سابق
۲) والد غیر قیم و تعاملات با همسر سابق و فرزندان
طرح و برنامه هایی که هر دو والد پس از طلاق بدان طریق در ارتباط با فرزندان قرار می‌گیرند و فشارهای عصبی حاصل از تصمیم به جدایی و طلاق میتواند همواره وجود داشته باشد.در چنین موقعیت‌هایی، فشارهای عصبی برای والد قیم شامل بازسازی منابع مالی و تجدید شبکه‌های اجتماعی نیز است. در چنین خانواده‌ای برای والد غیر قیم، محرک‌های تنش‌زا عبارت است از راه‌های ادامه ارتباط با فرزندان خود به عنوان والد (پدر یا مادر) و بازسازی شبکه های اجتماعی.
مراحل تشکیل خانواده های تک والدی حاصل از طلاق عبارت است از:
قبل از طلاق
۱) تصمیم به طلاق
_قبول ناتوانی برای حل تنش های زناشویی به گونه‌ای با کفایت و پذیرش سهم خود در شکست ازدواج
۲) استمرار و تداوم رابطه بعد از طلاق
_حمایت از اقدامات اساسی و لازم برای تمام قسمت های سیستم خانواده ی سابق
_کار کردن مشترک روی مشکلات حضانت،نحوه و میزان ملاقات ها و مسائل مالی
_مدیریت خانواده گسترده بعد از طلاق
۳) جدایی
_اشتیاق به ادامه رابطه هم والدینی توام با همکاری _حمایت مالی مشترک از فرزندان
_کار روی حل و فصل نمودن سبک دلبستگی به همسر
_بازسازی روابط زناشویی مسائل مالی و انطباق با زندگی جدا از هم
د_برقراری روابط مجدد با خانواده گسترده حفظ رابطه با خانواده همسر
۴) طلاق
_کار روی طلاق عاطفی غلبه بر جراحت عاطفی، خشم، گناه و غیره
_دادن دوباره امید، رویا پردازی، تغییر انتظارات از ازدواج
_حفظ ارتباط با خانواده گسترده
_تکمیل فرآیند سوگ برای از دست دادن خانواده و رابطه
_رها کردن خیال پردازی و تعدیل انتظارات از وصلت
۵) خانواده پس از طلاق
_اشتیاق به حفظ مسئولیت های مالی، ادامه تماس والدین با همسر سابق تماس حمایت آمیز از بچه‌هایی که نزد همسر سابق
_برنامه ریزی ملاقات های انعطاف پذیر با همسر سابق
۶) تک والدی غیر سرپرست
_اشتیاق به حفظ تماس با والدین، با همسر سابق و حمایت از رابطه حضانتی والد از کودک
_بازسازی منابع مالی خاص خود
_پیدا کردن راه های تداوم رابطه
_انجام وظایف والدینی موثر
_حفظ مسئولیت های مالی باهمسرسابق و فرزندان
_بازسازی شبکه اجتماعی خاص خود
پویایی های زیربنایی در تشکیل خانواده های طلاق: بررسی خاستگاه شکل گیری خانواده های طلاق و تشخیص آنها ضروری است. با شناخت نیروهای بنیادی موثر در شکل گیری خانواده های تک والدی،درمانگران بهتر می‌توانند در زمینه تهیه و تدوین استراتژی های درمانی تصمیم گیری نمایند.شناخت پویایی های روانشناختی و بررسی علل زیربنایی در ایجاد خانواده های تک والدی حاصل از طلاق در مشاوره طلاق صورت میگیرد. عوامل متعددی سبب تصمیم زوجین به طلاق می شود. سه مسئله بسیار مهم که در شکست ازدواج ها موثر هستند عبارتند از مسائل اجتماعی، فردی و ارتباطی. امروز طلاق بیش از هر زمان دیگر به عنوان یک هنجار اجتماعی مورد قبول واقع می شود.
یکی از دلایل بی ثباتی ازدواج ها، شخصی است. افراد در سطوح مختلفی از بلوغ روانشناختی و با انتظارات و آرزوهای متفاوتی ازدواج می کنند و در صورت عدم رشد و بلوغ فکری بازتاب آن در اعمال و تصمیمات آنها نیز منعکس خواهد شد و حداقل منجر به طلاق عاطفی می گردد. برخی از این روابط به علت شخصیت های درگیر در آن، پیش از شروع محکوم به شکست هستند. در این ازدواج ها هنگامی که رابطه افراد درگیر به هم میخورد شاید بهتر باشد که از هم جدا شوند. به خصوص پیشنهاد میشود به کمک مشاور طلاق هر یک از زوجین به طور مجزا برای دستیابی به بلوغ ذهنی و استقلال شخصیتی اقدام نمایند.
عامل دیگر مربوط به طلاق مسائل بین اشخاص و ارتباطات است. ازدواج و زندگی خانوادگی را میتوان نوعی مبادله دانست. معمولاً افراد وقتی دریابند که دریافتی آنها از رابطه با پرداختی آنها به رابطه در تعادل قرار ندارد رغبتی به ادامه دادن زندگی زناشویی خود ندارند.برای چنین مواقعی راه حل هایی وجود دارد، اما اکثر زوج ها یا تقاضای کمک نمی کنند یا خیلی دیر کمک می خواهند که نتیجه آن شکاف در روابط است.
در همه موقعیت ها مردان و زنانی که پس از طلاق تک والد شده‌اند به ترتیب با مسائل زیر روبرو میشوند.
_ قبول خاتمه یافتن زندگی زناشویی
_ پذیرفتن وظایف و مسئولیت های جدید
_ بازتعریف روابط با خانواده و دوستان از راه گفتگو _عقد قرارداد مناسب با همسر سابق
تغییر و تحول مرحله ساده و آسانی نیست. در حقیقت طلاق انتخابی بسیار سخت و گریز از آن در مواردی امکان پذیر نیست.اگرچه شدت مشکلات برای افرادی که از منابع کافی در قالب کمک حمایت مالی یا روانشناختی برخوردارند کمتر است اما همچنان اجرای تصمیم طلاق سخت و دشوار می نماید.
مادران پس از طلاق علاوه بر محدودیت های مالی و روبرو شدن با موانع،از نظر وقت و زمان نیز به شدت در مضیقه قرار دارند. اغلب مادران زنان پرداختن به امور حیاتی و ضروری خود را مانند خواب و استراحت صرف مراقبت از خانواده و تامین نیازهای اولیه خود و فرزندان مینمایند و بدین ترتیب سلامت جسمی و روان خود را در معرض آسیب قرار می‌دهند.
همچنین آنها با مطالبات زمانی جدیدی همچون وظایف شغلی و وظایف مدرسه فرزندان روبرو می شوند. برای برخی از این مادران سروکار داشتن با خانواده همسر سابق مشکل و دشوار است. برای مثال تنظیم و برنامه ریزی زمانی برای ملاقات فرزندان ممکن است بین دو والد با هماهنگی یکدیگر صورت نپذیرد و این عدم تطابق به طور کلی نه تنها با آرامش خانواده تداخل دارد بلکه بر سلامت روان مادر تأثیرات منفی قابل توجهی خواهد داشت.
این مادران با مشکل حفظ کردن هویت یا تغییر هویت مواجه می شوند. مادران جوان تک والد معمولاً به توجه ،حمایت و راهنمایی ویژه نیازمند هستند. این افراد از اعتماد به نفس پایین، عدم اشتغال مناسب و تحصیلات محدودی برخوردار می باشند. علاوه بر مشکلات عملکردی و هویتی والد این نوع خانواده ها غالباً از خدمات روانشناختی و پزشکی نیز برخوردار نیستند.از سوی دیگر زنان بالای ۴۰ سال به ویژه آنهایی که اساسا خانه‌دار هستند برای بازسازی زندگی از نظر اقتصادی، روانشناختی و اجتماعی زمان بسیار سخت و دشواری را سپری می کنند. به طور کلی سلامتی و کارآمدی خانواده های تک والدی که توسط مادران اداره می شود به سن، تجارب روانشناختی مادر، سطح تحصیلات، درآمد و حمایت اجتماعی بستگی دارد.
خانواده های دارای پدران تک والد
مزیت پدران به عنوان تک والد تا حدودی این است که آنها معمولاً به منابع مالی گسترده ترس نسبت به زنان دسترسی دارند. قدرت مالی این توانایی را به آنها می دهد که در تصمیم گیری هایی برای خود و فرزندانشان با آزادی عمل بیشتر اقدام نمایند.همچنین آنها به عنوان یک گروه نسبت به زنان تک والد اختیارات بیشتری برای استخدام نیروی کمکی پیدا می‌کنند ولی با این وجود زمان کیفی بودن کنار فرزندان را از دست می دهند. کمیت زمان به تنهایی و به ندرت موجب برقراری روابط صمیمانه می شود. از طریق ترکیب دو بعد کیفی و کمی میتوان رابطه نزدیک با فرزندان برقرار نمود که پدران تک والد احتمالا در این زمینه نمی‌توانند موفقیت لازم را تجربه نمایند. معمولاً مشکل خانواده های تک والد به سرپرستی پدران شامل زندگی اجتماعی و زمان انجام وظیفه پدری است.مانند مادران تک والدی پدران تک والد غالباً از نظر وقت در مضیقه هستند. با دریافت حداقل کمک از دیگران یا هیچگونه کمکی خستگی پایان روز را به تنهایی تحمل می کنند.
تاثیر طلاق بر فرزندان
طلاق فرزندان را دچار ضربه روحی می کند. اگرچه هرگز آن را بلافاصله بروز نمی دهند و متغیرهای دیگری نیز در زمینه میزان آسیب حاصل از طلاق نیز نقش دارند.سازگاری خانواده و فرزندان با چنین وقایعی، تجربیات حاصل از فرایند طلاق و منابع روانشناختی حمایتی قابل دسترس فرزندان پس از وقوع طلاق عوامل اصلی چگونگی این تجربه می باشند.
فرزندانی که پدر و مادر آنها از هم طلاق گرفتند،نهایت سعی خود را به کار می برند تا به عنوان پدر و مادر به نقش پدری و مادری خود و پذیرش نقش فرزند ولی گونه ادامه دهند. آنها تلاش می‌کنند روابط خود با والدین یعنی هم پدر و هم مادر را حفظ نمایند. متاسفانه اکثر بچه ها هرگز چنین موقعیتی را تجربه نمی کنند در نتیجه این بچه ها مدت ها پس از طلاق والدین از اضطراب جدایی و تنش‌های روحی و روانی رنج می برند.
احتمالا فرزندان تصاویر واضح و روشنی از جدایی پدر و مادر خود به یاد دارند. به بیان دیگر فرزندانی که بیشترین اندوه و دلتنگی را طی زمان جدایی تجربه کرده بودند یعنی پیش دبستانی ها در زمان پس از جدایی به اجبار سازگارترین گروه بودند. فرزندانی که در زمان طلاق نوجوان بودند در زمان پس از طلاق آسیب پذیرترین گروه بودند.
در واقع میتوان گفت که طلاق و جدایی یک واقعه مجزا و منفک در زندگی خانوادگی نیست، بلکه در دوران قبل و بعد از خودش نیز تاثیرات قابل توجه خواهد داشت.یکی از وظایف اصلی نهادهای اجتماعی تقویت و تحکیم خانواده ها خواهد بود و باید تا حد امکان به فرزندان طلاق برای کسب احساس امنیت روحی و رفاه اجتماعی مساعدت نمود.
در ساختار خانواده های تک والدیگ، استعدادها و توانمندی‌های ذاتی نیز نهفته است. به بیان دیگر گاهی یک جنبه از زندگی خانواده‌های تک والدی به تنهایی میتواند هم توانمندی محسوب شود هم استعداد. به طور کلی یکی از توانمندی های خانواده های تک والد نسبت به دیگر خانواده ها گرایش بیشتر آنها به دموکراسی است. این صمیمیتی که در افراد دیده میشود عملاً بر اثر نیاز به وجود آمده است.معمولاً این جنبه از خانواده به تعاملات بی‌نظیر والدین و فرزندان کمک می کند. هنگامی که مجبور به تصمیم گیری هستند نیاز همه اعضا در نظر گرفته می شود. توانمندی دیگر خانواده های تک والد در رابطه با نقش ها و قوانین است. به علت محدودیت منابع بسیاری از خانواده های تک والد پس از طلاق نسبت به انجام وظایفی که از افراد خانواده انتظار می رود انعطاف پذیرتر هستند. برای مثال در خانواده های تک والد هر عضوی ممکن است وظایف یکدیگر را به درستی و با کیفیت انجام دهد. قابلیت سازگاری همراه با مسئولیت پذیری اعضا ضروریست و معمولاً وجود دارد.
سومین مشخصه بی‌نظیر در خانواده های تک والد سرعتی است که اعضا با آن مراحل رشد را طی می کنند. معمولاً بچه ها در خانواده مسئولیت پذیری را در برابر کارهای خود سریعتر یاد می‌گیرند. همچنین آنها نسبت به فررندان دیگر مهارت های لازم را سریعتر یاد می‌گیرند .مهارت های مانند معامله کردن یا پس انداز کردن. با این رفتار فرزندان از والدینی که با آنها زندگی می‌کند بیشتر محبوبیت کسب می‌کنند و یک دانایی فراتر از سن به آنها می‌دهد که باعث می شود ارتباط بهتری با اجتماع پیرامون خود برقرار نمایند.
سرانجام دیگر ویژگی با ارزش خانواده‌های تک والدی استفاده ای است که آنها از منابع موجود دارند. فرزندان خانواده‌های تک والدی و افراد بزرگسال معمولاً در یافتن جای درست استفاده کردن از لوازم مورد نیاز برای آسایش و رفاه همه افراد خانواده خلاق هستند. آنها یاد می‌گیرند که زندگی را با صرفه‌جویی و ابتکار سپری کنند. اعضای خانواده تک والد هر چیز را واقع‌بینانه تشخیص می‌دهد مانند ارزش پول و ارزش کنار هم بودن.
محدودیت های خانواده های تک والدی حاصل از طلاق
در درجه اول محدودیت های خانواده های ناشی از طلاق مرزها و نقش ها را در بر می گیرد.موارد آسیب زا و مشکل‌ساز عبارتند از مشاجرات درباره مرز میان زن و شوهر سابق و میان فرزندان و پدر یا مادر قیم با پدر یا مادر غیرقیم. اگر مرزها روشن و واضح نباشد تعاملات دچار آشفتگی و بی نظمی می شود و فرزند یا فرزندان از کنترل خارج می شوند. متاسفانه بچه هایی که در خانواده های تک والدی بزرگ می شوند اغلب به علت مشکلات مرزی دچار مشکلات رفتاری می شوند.از دیگر مشکلات این خانواده ها نقش ها می باشد.اگرچه انعطاف‌پذیری در ایفای نقش برای کمک به خانواده تک والد به طور کلی در انجام وظایف مفید و با ارزش است، اما ممکن است سبب افزایش استرس برای اعضای خانواده شود و وضعیت سنگینی نقش را تجربه کنند. در حقیقت خستگی مفرط و فرسودگی ناشی از کار زیاد سبب آزار و پریشانی یک عضو یا بیش از یک عضو خانواده می گردد.
محدودیت دیگر خانواده های تک والد به ویژه در خانواده های طلاق موفقیت بچه ها در امر تحصیل است.طی ۱۸ ماه اول پس از طلاق والدین بچه ها به طور قابل ملاحظه‌ای با مشکلات تحصیلی روبرو میشوند و این آثار و پیامدها ممکن است طولانی مدت باشد. سومین محدودیت در خانواده های تک والدی مربوط به هویت است بسیاری از این فرزندان بخصوص آنها که در خانواده های تک والدی حاصل از طلاق بزرگ میشوند در کسب هویت روشن و قوی و برقراری ارتباط با جنس مخالف دچار مشکل هستند. بچه های طلاق خیلی زودتر از دیگران خانه را ترک می کند اما نه برای تشکیل خانواده. آنها از دوران کودکی خود لذت کافی نمیبرند. در دوره بزرگسالی از این که به سرعت رشد روانشناختی داشتند و مجبور به پذیرش نقش بزرگسالی داشته اند ابراز تنفر می کنند و آگاهانه یا ناآگاهانه مناسب سن خود رفتار نمی نمایند. محدودیت چهارم در خانواده های تک والدی فقر است در قالب یک گروه خانواده تک والدی نسبت به انواع دیگر خانواده ها از رفاه مالی کمتری برخوردار هستند.احتمال فقر این خانواده ها نسبت به خانواده هسته ای تقریباً ۷ برابر است. بخشی از این اختلاف درآمد به علت تعداد نسبتا زیاد زنان سرپرست خانواده های طلاق می باشد. آخرین محدودیت در خانواده تک والدی مربوط به وضع روحی و عاطفی اعضای خانواده میشود.از جمله حالت روانی که فرزندان و والدین خانواده‌ها ابراز می کنند عبارت است از درماندگی، ناامیدی، احساس گناه، افسردگی و تبعیض. به علاوه والدین یا فرزندان ممکن است بر این باور باشند که هنوز مسائل حل نشده با همسر یا والدین سابق خود دارند. این احساسات هنگامی در هم آمیخته و بغرنج می شود که شخص به فرد مورد نیاز دسترسی نداشته باشد. به مرور زمان این احساسات و فشارهای عصبی شدت می گیرد و باعث می گردد تا افراد خانواده تک والدی از لحاظ عاطفی توانایی حل و فصل نمودن خشم و مسائل عاطفی مربوط به گذشته خود را از دست بدهند.
رویکردهای نظریه خانواده درمانی در مشاوره طلاق
چهار نظریه خانواده که بیشترین کاربرد درمانی و اثربخشی را در خانواده های تک والدی حاصل از طلاق دارند عبارت اند از
خانواده درمانی ساختارگرا
خانواده درمانی متمرکز بر استراتژی و راه حل
خانواده درمانی بوئن
و خانواده درمانی تجربیاتی
در مقالات آینده،مراحل درمان طبق پروتکل های هر کدام از نظریه های خانواده درمانی به تفصیل معرفی و عنوان میشود.