- خانواده چیست؟
- خانواده شاد چه ویژگی هایی دارد؟
خانواده سیستمی روانی اجتماعی است که برای بررسی کارکرد آن، از یک چارچوب رابطه نگر استفاده می کنیم و به طور همزمان توجه خود را به ساختار خانواده یعنی نحوه آرایش، سازماندهی و حفظ سیستم در مقاطع زمانی مختلف و فرآیندهای آن یعنی چگونگی تحول، انطباق و تغییر خانواده در طول زمان معطوف می‌نماییم. خانواده جوهره ای زنده و در حال تغییر است که با استفاده از اعضای خویش و در ارتباطی دائمی و تعاملی با یکدیگر یک کل را نه تنها سازماندهی می‌کند، بلکه در طول زمان و مکان گسترش می‌یابد. تغییر هر یک از مولفه ها، ناگزیر تغییر در سایر مولفه های مرتبط را به دنبال خواهد داشت. در واقع « نظام بودن» خانواده در نگاه اول دقیقاً به همین معناست. سیستم خانواده کوشش می کند یک الگوی نظری جامع که در مورد تمامی نظام‌های زنده مصداق داشته باشد را ارائه نماید.این دیدگاه در خصوص پایداری و ثبات سیستم از طریق تعامل پیچیده عناصر و اجزای آن با هم، مطرح شده است. الگوی عمومی سیستم ها به خاطر توجهی که به الگوهای ارتباطی درون نظام و بین نظام ها داشته است در خانواده درمانی نیز کاربرد دارد. به همین دلیل به جای توجه به کیفیت و ویژگی های منفرد یکی از اعضای خانواده باید به سراغ تبادل هایی برویم که در میان اعضای خانواده در جریان است. نظریه سیستم ها مفهوم عمومی و کلی است که به جای عناصر به روابط میان آنها تکیه دارد و صرفاً به این معناست که خانواده شبکه ای است پایا،در حال تغییر و یا یک سازمان پیچیده که از اجزای مرتبط با یکدیگر تشکیل میشود.نحوه سازمان بندی خانواده معرف میزان انسجام، تناسب و ساختار سازمانی آن است.
سیستم خانواده و تاثیر آن بر شادی و رضایتمندی اعضای خانواده
سلامت، رضایت و شادی در بسیاری از خانواده ها مدیون نظریه عمومی سیستمها است. مفاهیم مهمی همچون تعادل حیاتی در توصیف خانواده که به دنبال حفظ توازن میان ثبات و تغییر است از طریق تبادل اطلاعات با محیط اجرا میشود. اعضای خانواده در حکم حلقه های بازخوردی در واقع اصلاح کننده های خویشتن هستند که باعث حفظ تعادل یا حالت استواری در یک کل بزرگتر یعنی خانواده می‌شوند. خانواده می تواند حول یک الگوی خشک قالبی مثلا مرد غالب و سرپرست، همسر تسلیم شونده ی مطیع و فرزندان یاغی و سرکش سازماندهی شود یا شاید کودکان فرمانبردار و زن نیز عصبانی یا ستیزه جو باشد. از سوی دیگر خانواده می‌تواند ساخت مادرسالارانه داشته باشد. یک زن توانمند، یک شوهر خشمگین منفعل، کودکانی که در مشاجرات دائمی والدین شرکت دارند.
آرایش خانواده هر چه باشد نشانه های مهمی را در اختیار ما قرار می‌دهد زیرا یک الگوی تعاملی پایدار و تکراری در آن وجود دارد. به دلیل کلیت نظام خانواده، حرکت هر یک از مولفه ها بر کل آن تأثیر می‌گذارد و در عین حال حرکت مزبور نیز تاحدودی از طریق حرکت سایر اجزای آن نظام تبیین می گردد. توجه به کارکرد یک عنصر منفرد نسبت به درک پیوند ها یا روابط میان اعضا و سازمان کلی خانواده در درجه دوم اهمیت قرار دارد.
ویژگی های خانواده سالم یا مختل
سلامت خانواده ها در طول عمر خانواده دستخوش تغییر می گردد. این واقعیت که در یک مقطع زمانی خاص خانواده از سلامت برخوردار است، تضمینی برای تداوم این وضعیت نیست. در حقیقت دستیابی و حفظ سلامت مستلزم کار مداوم هر یک از اعضای خانواده و همچنین کل خانواده به عنوان یک سیستم است. فعالیت های متعددی می تواند خانواده را به وضعیت های جدید و غیر منتظره بکشاند. وقتی چنین وقایعی روی می دهند روابط خانوادگی دگرگون شده و سیستم خانواده متزلزل می شود.
وقایع موجب بی ثباتی و در نهایت سبب بروز تنش هایی می شوند که سیستم خانواده می تواند به طرق مختلف نسبت به آنها واکنش نشان دهد. برخی سیستم ها با ایجاد تغییر و تحول در قواعد و مقررات حاکم بر خود نسبت به این وقایع واکنش نشان میدهند که این امر به نوبه خود باعث بروز رفتارهای کارساز و موثر بیشتری میشود. خانواده‌های سالم از چگونگی ساختار خود برای انطباق با شرایط جدید کاملاً واقف هستند. این نوع سالم انطباق با شرایط موجود، از بروز اغتشاش در اکثر خانواده ها جلوگیری می کند.
ویژگی خانواده های شاد
خانواده شاد هم یک آرمان است و هم یک واقعیت. درباره چنین خانواده ای هم نظریه های مکتوب فراوان ارائه شده و هم مطالعات تجربی بعمل آمده است. لیکن هنوز خلأ ها و مطالب ناگفته ای درباره خانواده های آرمانی وجود دارد. مسئله اساسی دیگر اختلاف نظری است که درباره مفهوم واژه سلامتی وجود دارد.خانواده شاد چیزی بیش از فقدان آسیب‌های جسمانی و روانی است در واقع فرآیندی تعاملی است که با روابط و نتایج مثبت مرتبط می باشد. مطالعات متعدد انجام شده حاکی از آن است که درصد قابل ملاحظه‌ای از خانواده‌ها را می توان در مقاطعی از زمان در زمره خانواده های ناسالم طبقه‌بندی نمود. خانواده‌های سالم و شاد دارای برخی احساسات مشترک هستند. در واقع خانواده‌های سالم از اکثر خصوصیات ذیل برخوردار می باشند.
_ مرجع قدرت مشروع و قانونی که در طول زمان ایجاد و حمایت گردیده است.
_ نظام مقرراتی پایداری که ایجاد و به طور مستمر به آن عمل شده است.
_سهیم بودن در انجام رفتارهای تربیتی پایدار و مداوم _انجام اقدامات موثر و پایدار درباره تربیت فرزند و حفظ ازدواج
_تعیین اهدافی که خانواده و هر یک از اعضای آن برای تحقق آنها تلاش می‌کنند.
برخورداری از انعطاف پذیری و انطباق با شرایط غیر عادی و معضلات ناشی از رشد و تکامل و همچنین بحران های غیر منتظره.
خانواده‌های موفق، شاد و قوی از چندین نظر متعادل و متوازن هستند. آنها می دانند که چه موضوعاتی را چگونه مطرح کنند. به علاوه در برخورد شناختی یا عاطفی با مسائل نه افراط می‌کنند و نه تفریط. به منظور حل مشکلات خود میزان مناسبی از انرژی صرف کرده و طرح‌های واقع گرایانه ای ارائه می کنند. در مجموع در خانواده‌هایی که از درجه ای از رفاه برخوردارند، نیروها و عوامل چندگانه به طرز پیچیده ولی مثبتی در تقابل و تعامل با یکدیگر می باشند. یکی از حیاتی ترین این عوامل «تحکیم ازدواج» است. اگر زوجین با یکدیگر همکاری کرده و زندگی مشترک را هیجان انگیز و توأم با صداقت حفظ کنند احتمال اینکه خانواده سالم و موفق باشد بسیار افزایش خواهد یافت.
تحقیقات نشان داده که خانواده‌های شاد الزاماً پنج مورد از ویژگی های زیر را دارند:
۱) خانواده و اعضای آن را در اولویت قرار میدهند.
۲) قدر یکدیگر را می دانند. یعنی از نظر اجتماعی با یکدیگر ارتباط دارند.
۳) اوقاتی را با کیفیت کنار یکدیگر سپری می‌کنند. ۴)الگوهای ارتباطی خوبی دارند.
۵) عقاید مذهبی قوی دارند.
۶) قادرند به نحو مثبتی با بحران ها مقابله کنند.
۷) اعضای خود را تشویق و ترغیب می‌کنند.
۸) وظایف و نقش های مشخصی دارند.
تعهد و ضرورت حفظ آن در بافت خانواده سالم و شاد
یکی از کارهایی که خانواده سالم انجام می دهد، احساس تعهد در قبال دیگر اعضای خانواده است. در خانواده های شاد، اعضا نه تنها خود را وقف آسایش و بهزیستی خانواده، بلکه رشد و تعالی هر یک از اعضای آن می کنند.
متعهد بودن در قبال خانواده، بر مبنای صرف زمان و انرژی اعضای خانواده برای فعالیت هایی است که به نحوی به خانواده مرتبط می گردد. تعهد یعنی وفادار ماندن به خانواده و اعضای آن هنگام غم و شادی و وقایع خوشایند و ناخوشایند زندگی. تعهد هم بر مبنای احساس و عاطفه و هم بر پایه قصد و نیت استوار است.زوجین و افرادی که در مورد تعهد خود در قبال دیگری و دیگران به بلوغ فکری لازم نرسیده و رفتاری دوسوگرانه را تعقیب می کنند، در ازدواج و در کار کردن با دیگران دچار مشکل خواهند شد. نتیجه امر نهایتا به بی وفایی خواهد انجامید.
قدردانی و تاثیر آن بر سلامت خانواده
تعهدی که خانواده‌ها در قبال یکدیگر دارند، به هنگامی که اعضای خانواده قدردانی خود را نسبت به یکدیگر ابراز کرده و یا ثابت می‌کنند تقویت میشود. در خانواده های شاد، زوجین از طریق ابراز عشق و علاقه و احترام متقابل درصدد احترام گذاشتن به طرف مقابل هستند. در خانواده‌های ناشاد مناقشات و اختلافات به صورت حملات شخصی اعضا نسبت به یکدیگر به میزان چشمگیری وجود دارد. در حد افراط آن، اعضای خانواده ناشاد نسبت به یکدیگر رفتارهای خشونت‌آمیز نیز روا می دارند.
تمایل به صرف وقت با یکدیگر
خانواده های شاد هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی، اوقاتی را با یکدیگر سپری می کنند.اوقاتی که آنها با یکدیگر می گذرانند الزاما اوقات خوش و همراه با رضایت و لذت است . این زمان باید به میزان کافی نیز در نظر گرفته شده باشد. نشست و برخاستهایی که تنها چند دقیقه به طول انجامد، احتمالا” مؤثر نخواهد بود. ایده ای که در پس اوقاتی را با هم گذراندن نهفته است عبارتست از در میان گذاشتن موضوعات مورد علاقه اعضای خانواده. در واقع اعضای خانواده به این تفکر وادار می شوند که خود را به صورت یک واحد لاینفک از یکدیگر تلقی کنند نه افرادی که به طور اتفاقی یک گروه را تشکیل داده اند.
الگوهای مؤثر ارتباطی
ارتباط عبارتست از رد و بدل شدن اطلاعات به طور شفاهی و غیرشفاهی بین اعضای خانواده که شامل مهارتهایی برای تبادل الگوهای اطلاعات در درون سیستم خانواده میباشد. هنگامی که خانواده ها سالم اند، اعضاء پیام یکدیگر را که بعضاً حاوی نکات ظریف، واضح و بدیهی هستند می گیرند. در خانواده های ناکارساز غالبا سکوت در بین اعضای خانواده حکمفرماست. پیام ها ارسال می شوند، اما بندرت با اشتیاق دریافت می گردند. در بهترین شرایط، ارتباطات گسترده ای بین اعضای خانواده برقرار بوده که از الگوهای همدم طلبی و در غم و شادی یکدیگر سهیم بودن، پیروی می کنند. پیام هایی که بین اعضای خانواده رد و بدل می شوند روشن و همخوان هستند. مضافا، در خانواده های سالم به جای آنکه سکوت برقرار باشد، درباره موضوعات مختلف صحبت می شود. در هنگام بروز اختلافات و مناقشه، چنین خانواده هایی سعی می کنند که مورد اختلاف را با گفتگو حل و فصل کنند. اعضای خانواده خواهان حل مشکل می باشند و لحن کلامشان در هنگام برقراری ارتباط لفظی مثبت است.
جهت گیری دینی و معنوی
برخورداری از تمایلات مذهبی یا معنوی یکی از خصوصیات اصلی خانواده های سالم و شاد در سراسر دنیا است.درگیر شدن در بعد مذهبی یا روحانی زندگی، به نحوی در ارتباط با جنبه کلی سلامت و بهزیستی خانوادگی محسوب میشود. اعضای خانواده در مواقعی همچون فوت، تولد و ازدواج، به صورت گروهی به پاسخگویی به سؤالات دینی می پردازند. زوجینی که هم مذهب بوده یا جهت گیری مذهبی یکسان و مشابهی دارند، نسبت به آنهایی که در این باره اختلاف عقیده دارند، از روابط خود با یکدیگر بیشتر ابراز رضایت می کنند. اشخاصی که دین و آیین متفاوتی نسبت به همسر یا خانواده خود دارند از ازدواج و روابط خانوادگی خود کمتر ابراز رضایت می کنند.
توانایی مقابله مثبت با بحران
در طول عمر خانواده ها، بحرانهای مختلف بر خانواده ها اثر می گذارند. این بحرانها وقایع قابل انتظارند که به صور متفاوت بروز می کنند و دو نوع آن عبارتند از:
الف) عدم امکان دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده ب) واقعه فعال
نمونه ای از بحران نوع (الف) هنگامی بروز می کند که زوجین صاحب فرزند و یا صاحب فرزند به تعداد دلخواه نشده اند. در چنین شرایطی خانواده های سالم از طریق ابراز عواطف و حمایت از یکدیگر با وضعیتهای نامطلوب به وجود آمده مقابله می کنند. از سوی دیگر، خانواده های ناسالم دچار مشکلات، افراد درون چارچوب خانواده را سرزنش کرده و به آنها حمله می کنند.
بحران قابل انتظار که به صورت «بحران فعال» مشخص می شود، بحرانی است که قابل پیش بینی بوده و عملا” اتفاق افتاده باشد. به عنوان مثال، ترک خانواده اصلی با هدف تشکیل زندگی برای خود، از جمله بحرانهایی است که اکثر جوانان با آن مواجه می شوند . به همین ترتیب، ازدواج کردن و یا بچه دار شدن نیز بحران تلقی می گردد. در چنین شرایطی، ماهیت کلی واقعه شناخته شده است، لیکن جزئیات هر یک منحصر بفرد می باشد. خانواده هایی که عملکرد صحیحی دارند برای حل بحران از استراتژیهایی چون مذاکره، درخواست مشاوره از افراد با تجربه تر، بازگو کردن، شوخی کردن، مزاح و بذله گویی و ابراز احساسات و عواطف، به منظور گذر از چنین مراحلی استفاده می کنند.
تشویق و ترغیب افراد
چون خانواده ها به صورت یک نظام واحد کار می کنند، میزان قدرتشان تنها به اندازه توان ضعیف ترین عضو خانواده است. لذا، به نفع خانواده خواهد بود که با تشویق موجب شکوفایی استعدادها و تواناییهای هر یک از اعضای خود گردند. چنین فرایندی عموما به طور منظم، در طول مدت دوره زندگی خانوادگی صورت می گیرد.
تشویق و ترغیب در برخی از مراحل دوره زندگی، از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از مراحلی که در آن بیش از سایر مراحل نیاز به تشویق و ترغیب احساس می شود سنین مدرسه رفتن کودکان و در طی فرآیند تحصیل است. نوجوانان با مشکلاتی چون خودنمایی و مسائل مربوط به گروههای هم سن و سال خود مواجهند در حالی که جوانان با خروج از منزل پدری به فضاهای روان شناختی و جسمانی پر از آرزو و نگرانیهای دوران پس از آن نقل مکان می کنند.
نقش ها و وظایف روشن و تعریف شده
وظایف و نقش هایی که در یک خانواده بر عهده افراد گذارده میشود رفتارهایی تعریف شده و تکراری هستند که یک رشته فعالیتهای مکرر با دیگر اعضای خانواده را شامل می شوند. نقش ها و وظایف، در خانواده های سالم به نحوی روشن، مقتضی و به گونه مناسبی با رضایت طرفین محول شده، یکپارچه و تصویب شده اند. نقش ها و وظایف دقیقی که در چارچوب خانواده باید انجام شود با عواملی نظیر سن، فرهنگ و سنت تعریف می گردند.خانواده های سالم و شاد سعی می کنند که نقشها و وظایف محوله حتی الامکان تعویض پذیر و منعطف باشند.
ساختار تکامل زا و الگوهای رشد و تکامل
خانواده های سالم و شاد به روشی روشن و شفاف، مقتضی و مناسب و مولد رشد سازمان می یابند.هیچ گونه ائتلاف های بین نسلی (همچون ائتلاف مادر و دختر علیه افراد دیگر خانواده) یا مثلث های تعارض آمیز (نظیر ائتلاف پدر و مادر درباره چگونگی برخورد با پسرشان) صورت نمی گیرد تا بدین ترتیب انسجام خانواده حفظ گردد.چون ساختار روشن است، محدوده ها (عوامل فیزیکی و روان شناختی که موجب جدایی یا سازمان یافتن اشخاص می گردند) نیز مشخص و تعریف شده می باشند. وقتی فردی پای خود را فراتر از حدود خود می گذارد و کسی از محدوده فراتر می رود، فشار وارده از سوی خانواده، فرد خاطی و متعدی را از طریق پدیده ای که «تعادل حیاتی» خوانده می شود و عبارتست از تمایل به مقاومت در مقابل تغییرات و حفظ شرایط موجود به جایگاه واقعی باز می گرداند.
از جمله ویژگیهای برجسته خانواده های سالم که در حول و حوش ساختار خانوادگی متمرکز است می توان از ویژگیهایی نام برد که در ارتباط با تشکیل و بروز علائم مرضی میباشند. برخی از حالات نا مطلوب فردی، نظیر افسردگی، عدم قاطعیت در مورد انتخاب حرفه و سوء استفاده از مواد مخدر به ساختار خانوادگی مربوط می باشند. در چنین شرایطی معمولا” سازمان خانواده یا بسیار سختگیر و یا بسیار بی تفاوت عمل می کند.
عوامل فشارزای زندگی خانوادگی
فشار روانی جزیی از زندگی خانواده هاست. همگام با افراد، خانواده های شاد و سالم می کوشند که وقایع فشارزا را از تبدیل شدن به وقایع آزاردهنده باز دارند. آنها این کار را از طریق ابزارهای مختلف انجام می دهند، بعضی از این ابزارها نسبت به ابزارهای دیگر از سلامت کمتری برخوردارند. راههایی که خانواده ها با عوامل فشارزا مقابله می کنند گاهی مواقع بستگی به آن دارد که آیا آنها برای سر و کارداشتن (برخورد) با این موقعیتها آمادگی لازم دارند یا ندارند.
ساخت خانواده و قابلیت عملکردی
علاوه بر انتظار فشار روانی، عامل دیگری که در سلامت با قابلیت عملکرد خانواده سهیم است، ساخت / سازمان است. اشکال گوناگونی از خانواده در جامعه وجود دارند برخی در اداره کردن وقایع زندگی بهتر از دیگران عمل می کنند. برای مثال، خانواده ای که ساخت خشک و غیر قابل انعطافی دارد ممکن است در موقعیت بحرانی به بهترین نحو ممکن پاسخ دهد، حال آنکه خانواده ای که ساخت انعطاف پذیری دارد ممکن است در شرایط باز آفرینشی بهترین عملکرد را داشته باشد. نقشهایی که اعضای خانواده را به فعل در می آورند باتوجه به سلامت خانواده فرق می کنند. برای نمونه سنت گرایی بر اساس نقش جنسی و انعطاف پذیری مبتنی بر نقش با سلامت شوهران همبستگی بالایی دارد حال آنکه، همبستگی سازمان یافته و مشارکت ورزی با سلامت زنان در خانواده های طبقه متوسط همبسته است.
سه شکل رایج سازمانی خانواده عبارتند از:
الف) قرینه/ مکمل
ب) درون مرکزی برون مرکزی
ج) همبسته قابل انطباق
خانواده های قرینه / مکمل
خانواده ها به طرق مختلفی وظایف خود را انجام می دهند. برخی عمدتا قرینه و عده ای از همان ابتدا مکمل اند. هر چند که اکثر زوجهای موفق توانایی استفاده از هر دو سبک تعامل را از خود نشان میدهند. در خانواده های قرینه، این روابط بر مشابهت رفتار استوارند. در روابط مکمل نقش های عضو خانواده با انعطاف ناپذیری بیشتری تعریف میشود. در این روابط اختلافات به حداکثر ممکن می رسد نظیر سلطه جو یا سلطه پذیر،منطقی یا هیجانی بودن. مادامی که نقش های تجویز شده در این روابط با یکدیگر جفت و جور باشند،حتی اگر تغییر در موقعیت مشابه رخ دهد، خانواده های مکمل خوب عمل می کنند.
خانواده های نامرکزگرا و مرکزگرا
اصطلاح مرکزگرا برای توصیف تمایل و حرکت به سمت نزدیکی و صمیمیت خانوادگی به کار میرود.اصطلاح نا مرکزگرا برای توصیف اینکه افراد چگونه از خانواده‌هایشان دور می‌شوند به‌کار میرود. در تمام خانواده‌ها، دوره‌هایی هم از صمیمیت و نزدیکی و هم فاصله گرفتن وجود دارد.بعضی از این دوره‌ها با نوسان بین تکالیف رشدی خانواده مستلزم پیوند شدید یا سطوح بالاتری از همبستگی خانوادگی است.
خانواده همبسته و انطباق پذیری
همه خانواده ها ملزم هستند با درجاتی از همبستگی و انطباق پذیری سرو کار داشته باشند.
استراتژیهای مقابله ای خانواده های سالم
استراتژیهای مقابله خانواده های سالم و ناکارساز هم به لحاظ کیفی و هم به لحاظ کمی با هم فرق می کنند. خانواده های سالم که قادرند با فشار روانی مقابله کنند دارای اکثر ویژگیهای زیر هستند
_توانایی شناسایی عامل فشارزا
_تلقی موقعیت به صورت مشکل خانوادگی، نه مشکل یک عضو
_قبول یک رویکرد راه حل مدار به جای سرزنش کردن
_صبوری و تحمل برای سایر اعضای خانواده
_بیان روشن تعهد و عاطفه به سایر اعضای خانواده _ارتباط باز و روشن میان اعضاء
_وجود همبستگی خانوادگی بالا.
_وجود انعطاف پذیری نقشی قابل توجه
_بهره داری مناسب از منابع درون و بیرون خانواده
_فقدان خشونت فیزیکی
_فقدان سوء مصرف مواد
مضامین سلامتی در کارکردن با خانواده ها
مطالعه خانواده های سالم فرایند پیچیده ای است و ایجاب می کند که محققان وقت و تلاش قابل توجهی برای مشاهده و محاسبه اثر چندگانه تعاملات بیشماری که در خانواده ها روی میدهند نظیر الگو رابطه و گفتار، اختصاص دهند.
نخست اینکه از مطالعه ادبیات درباره سلامت خانواده، درمانگران می توانند جنبه های چند وجهی زندگی خانوادگی و نحوه نفوذ اعضاء بر یکدیگر را از دید سیستمی بررسی کنند.این آگاهی و دانش می تواند برای متخصصان در هنگام تعامل با خانواده هایی که از مشکلات رنج میبرند نیز سودمند باشد.